परिचय
वयात येणे हा प्रत्येक मुलाच्या जीवनातील महत्त्वाचा टप्पा आहे. साधारणतः १२ ते १८ वयोगटात मुलांमध्ये अनेक शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक बदल घडत असतात. या प्रक्रियेला “किशोरावस्था” किंवा “वयात येणे” असे म्हणतात. ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया असून, ती संप्रेरकांमध्ये होणाऱ्या बदलांमुळे होते. या काळात मुलांच्या शरीरात आणि मनोवृत्तीत मोठे बदल होतात, त्यामुळे त्यांना योग्य मार्गदर्शनाची गरज असते.
१. वयात येण्याच्या शारीरिक बदल
i) शारीरिक वाढ व बदल
वयात येताना मुलाच्या शरीराची वाढ वेगाने होते. यात मुख्यतः खालील बदल दिसून येतात –
- उंची आणि वजन वाढते – शरीराची वाढ झपाट्याने होते. हाडे व स्नायू बळकट होतात.
- स्नायू आणि हाडांची मजबूती वाढते – मुलांचे स्नायू अधिक मजबूत होतात आणि त्यांच्या शरीररचनेत लक्षणीय बदल होतो.
- त्वचेतील बदल – यौवनाच्या संप्रेरकांमुळे तेलग्रंथी सक्रिय होतात आणि काही मुलांना मुरुम (Acne) येतात.
- दाट मिशी आणि दाढी वाढू लागते – चेहऱ्यावर हळूहळू मिशी आणि दाढीची वाढ होते.
ii) प्रजननाशी संबंधित बदल
- वृषणांची (Testes) वाढ – वयात येताना वृषणांची वाढ होते आणि ते शुक्रजंतू (Sperm) तयार करतात.
- लिंगाची वाढ होते – लिंगाचे प्रमाण वाढते आणि अधिक संवेदनशील होते.
- पहिली स्वप्नदोषाची (Wet Dream) घटना – वयात येताना काही मुलांना स्वप्नदोष होतात, ज्यामुळे त्यांच्या शरीरात प्रजननक्षमतेची सुरुवात होते.
- कंठस्वरात बदल – आवाज मोठा आणि घोगरा (Deep Voice) होतो. काही वेळा हा बदल अचानक होतो.
२. मानसिक व भावनिक बदल
या काळात मुलाच्या विचारसरणीत आणि भावनांमध्ये मोठे बदल होतात.
i) स्वभावातील बदल
- अधिक आत्मनिर्भरता येते – मुलांना स्वातंत्र्याची जाणीव होऊ लागते.
- भावनांमध्ये चढ-उतार होतात – आनंद, राग, दु:ख यामध्ये अचानक बदल होऊ शकतो.
- स्वतःच्या ओळखीचा शोध सुरू होतो – मुलांना “मी कोण आहे?” याचा विचार येऊ लागतो.
ii) मानसिक ताण-तणाव आणि संभ्रम
- मुलांना स्वतःच्या शरीरातील बदलांमुळे संकोच वाटतो.
- शालेय अभ्यास आणि करिअरविषयक तणाव जाणवतो.
- मित्रमंडळी आणि कुटुंबीय यांच्यातील संबंध कधी तणावपूर्ण होतात.
- काही मुलांमध्ये आत्मविश्वास वाढतो, तर काहींमध्ये न्यूनगंड निर्माण होतो.
३. सामाजिक आणि वर्तनात्मक बदल
वयात येताना मुलांची समाजातील भूमिका बदलू लागते.
i) मित्रांच्या वागण्याचा प्रभाव
- किशोरवयीन मुलांवर त्यांच्या मित्रमंडळींचा मोठा प्रभाव पडतो.
- काही वेळा चुकीच्या सवयी (उदा. धूम्रपान, मद्यपान) स्वीकारल्या जाऊ शकतात.
ii) लैंगिक जाणिवांचा विकास
- मुलांना स्त्रियांबद्दल किंवा समलैंगिक आकर्षण जाणवू लागते.
- लैंगिकतेबाबत कुतूहल आणि शंका निर्माण होतात.
iii) जबाबदारीची जाणीव
- कुटुंब आणि समाजाच्या जबाबदाऱ्या समजायला लागतात.
- काही मुलांमध्ये भविष्याची चिंता निर्माण होते.
४. वयात येणाऱ्या मुलांसाठी योग्य मार्गदर्शन
i) शारीरिक स्वच्छता आणि आरोग्याची काळजी
- रोज अंघोळ करावी आणि स्वच्छता राखावी.
- योग्य आहार घ्यावा, जसे की प्रथिनयुक्त पदार्थ, ताजे फळे आणि भाज्या.
- नियमित व्यायाम करावा.
ii) मानसिक आरोग्य आणि आत्मविश्वास वाढविणे
- पालकांनी आणि शिक्षकांनी मुलांना आत्मविश्वास वाढविण्यासाठी मदत करावी.
- सकारात्मक विचारसरणी ठेवावी.
- मानसिक तणाव आल्यास योग्य मार्गदर्शन घ्यावे.
iii) लैंगिक शिक्षण आणि सुरक्षितता
- लैंगिक शिक्षण योग्य मार्गाने घ्यावे.
- समाज माध्यमांवरील चुकीच्या माहितीपासून सावध राहावे.
- सुरक्षित वर्तनाचे पालन करावे.
निष्कर्ष
वयात येणे ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे आणि ती प्रत्येक मुलाच्या जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग असतो. योग्य मार्गदर्शन, आत्मविश्वास आणि कुटुंबाचा पाठिंबा मिळाल्यास मुलं या बदलांना सकारात्मकतेने सामोरे जाऊ शकतात.