स्वरदा खेडेकर गावडे
मुलं जसजशी मोठी होतात, तसतशी त्यांची विचारसरणी, भावना, आणि वर्तन यामध्ये अनेक बदल घडत जातात. हा बदल कधी सकारात्मक असतो, तर कधी थोडा अवघडही असतो. काही वेळा मुलांना आपल्या भावना व्यक्त करण्यासाठी (outlet) योग्य माध्यम सापडत नाही, त्यामुळे ते आक्रमक, चिडचिडी, शांत किंवा अतिशय आक्रमक होतात. अशा वेळी पालकांची भूमिका महत्त्वाची ठरते. पालकांनी योग्य प्रकारे मुलांना समजून घेऊन त्यांना भावना व्यक्त करण्यासाठी योग्य मार्ग उपलब्ध करून दिल्यास त्यांचा मानसिक विकास अधिक उत्तम होतो.
१. मुलांचे आउटलेट म्हणजे काय?
i) भावनिक आणि मानसिक आउटलेट
मुलं त्यांच्या भावनांना आणि विचारांना योग्य प्रकारे व्यक्त करू शकतील, असा मार्ग म्हणजे आउटलेट. हे वेगवेगळ्या प्रकारे होऊ शकते – खेळ, संगीत, कला, संवाद, शारीरिक हालचाली, किंवा लेखन.
ii) चुकीच्या मार्गाने भावना व्यक्त करण्याची शक्यता
- जर मुलांना योग्य आउटलेट मिळाले नाही, तर ते चिडचिड करणे, ओरडणे, हट्टीपणा करणे किंवा शांत राहून दुःख मनात साठवणे असे वागू शकतात.
- काही मुलं मोबाईल, टीव्ही, किंवा चुकीच्या सवयींमध्ये अडकतात.
iii) पालकांची भूमिका का महत्त्वाची आहे?
- पालक जर योग्य वेळी मुलांना समजून घेतले नाहीत, तर मुलं भावनिकदृष्ट्या अस्थिर होऊ शकतात.
- योग्य संवाद, प्रेरणा, आणि पाठिंबा दिल्यास मुलं आत्मविश्वासाने आपले विचार आणि भावना मोकळेपणाने व्यक्त करू शकतात.
२. मुलांचे आउटलेट होताना पालकांनी कोणत्या बाबी कराव्यात?
i) संवाद वाढवा आणि मुलांना ऐका
- मुलांना आपल्या भावना, समस्या, आणि विचार मोकळेपणाने सांगता यावेत यासाठी पालकांनी त्यांना ऐकले पाहिजे.
- दररोज मुलांसोबत किमान ३० मिनिटे संवाद साधा.
- त्यांच्या दिवसाच्या घडामोडी विचारून त्यांना व्यक्त होण्यासाठी प्रोत्साहन द्या.
ii) मुलांना त्यांच्या आवडीचे क्षेत्र निवडू द्या
- प्रत्येक मुलाचे व्यक्तिमत्त्व आणि आवड वेगवेगळी असते.
- काहींना चित्रकला, तर काहींना संगीत, खेळ किंवा वाचन आवडते.
- पालकांनी मुलांच्या आवडीनुसार त्यांना प्रोत्साहन द्यावे.
iii) कठोर शिक्षेऐवजी प्रेमाने समजावून घ्या
- जर मुलांनी काही चुकीचे केले, तर त्यांना रागाने न बोलता प्रेमाने आणि संयमाने समजावून सांगावे.
- कठोर शिक्षा दिल्यास मुलं पालकांपासून दुरावू शकतात आणि गुप्तपणे वागू लागतात.
iv) त्यांच्या भावनांना महत्त्व द्या
- मुलं छोटी असली तरी त्यांच्या भावनांना महत्त्व द्यावे.
- त्यांचा राग, आनंद, दुःख किंवा भीती समजून घ्या आणि त्यांना व्यक्त होण्याची संधी द्या.
v) मुलांना शारीरिक हालचालींमध्ये गुंतवा
- मैदानी खेळ, सायकलिंग, पोहणे, नृत्य, किंवा जिम्नॅस्टिक्स हे उत्तम आउटलेट ठरू शकतात.
- खेळामुळे तणाव कमी होतो, आणि मुलांना शारीरिकदृष्ट्या तसेच मानसिकदृष्ट्या बळकटी मिळते.
vi) सकारात्मक प्रेरणा आणि कौतुक द्या
- मुलांनी एखादे चांगले काम केले तर त्यांचे कौतुक करा.
- लहानसहान प्रगतीबद्दल त्यांना प्रोत्साहित करा, त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
vii) इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचा अतिरेक टाळा
- मोबाईल, टीव्ही, आणि गेम्समध्ये वेळ घालवणे मुलांच्या विकासासाठी हानिकारक ठरू शकते.
- त्यांना बाहेर खेळण्यास, मित्रांशी बोलण्यास आणि कुटुंबासोबत वेळ घालवण्यास प्रवृत्त करा.
viii) कला आणि सर्जनशीलतेला महत्त्व द्या
- चित्रकला, हस्तकला, संगीत, नृत्य, नाटक, आणि लेखन यासारख्या सर्जनशील उपक्रमांमध्ये मुलांना सहभागी करून घ्या.
- यामुळे मुलांना त्यांच्या भावना मोकळेपणाने व्यक्त करता येतात.
ix) त्यांना निर्णय घेऊ द्या
- छोट्या गोष्टींमध्ये मुलांना निर्णय घेण्याची संधी द्या, जसे की कोणता ड्रेस घालायचा, कोणता खेळ खेळायचा, किंवा कोणते पुस्तक वाचायचे.
- त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो आणि ते जबाबदारी शिकतात.
x) कुटुंबासोबत वेळ घालवणे महत्त्वाचे
- आठवड्यातून किमान एक दिवस कुटुंबासोबत बाहेर फिरायला जा किंवा एकत्र काही उपक्रम करा.
- यामुळे मुलांना सुरक्षितता आणि आपलेपणाची भावना निर्माण होते.
३. मुलांचे वय आणि आउटलेटसाठी उपयुक्त उपाय
(१) लहान मुलांसाठी (३-६ वर्षे)
- गोष्टी सांगणे आणि वाचन करण्याची सवय लावा.
- चित्रे रंगवायला द्या.
- मोकळ्या जागेत खेळण्यास द्या.
(२) शालेय विद्यार्थी (७-१२ वर्षे)
- मैदानी खेळ आणि विविध क्रीडा प्रकार शिकवा.
- मित्र-मैत्रिणींशी संवाद साधण्यासाठी प्रेरणा द्या.
- सर्जनशील खेळ जसे की लुडो, कोडी सोडवणे, पझल्स यामध्ये गुंतवा.
(३) किशोरवयीन मुले (१३-१८ वर्षे)
- त्यांच्याशी खुल्या मनाने चर्चा करा.
- त्यांना त्यांचे निर्णय स्वतः घेऊ द्या आणि त्यात मार्गदर्शन करा.
- त्यांना करिअर आणि शिक्षणाच्या संधींबाबत माहिती द्या.
४. पालकांनी टाळावयाच्या गोष्टी
- मुलांना ऐकून न घेणे.
- त्यांच्या भावना दुर्लक्षित करणे.
- केवळ चुका दाखवून त्यांना खडसावणे.
- इतर मुलांशी तुलना करणे.
- मुलांना सतत आदेश देणे आणि त्यांना दडपणात ठेवणे.
- त्यांच्यावर अवास्तव अपेक्षांचा भार ठेवणे.
५. चांगले पालक होण्यासाठी काही टिप्स
- संयम ठेवा आणि मुलांसोबत वेळ घालवा.
- त्यांचा विश्वास जिंका आणि त्यांना व्यक्त होण्यास जागा द्या.
- त्यांच्यासाठी प्रेरणादायी उदाहरण बना.
- त्यांना नवे कौशल्य शिकण्यास प्रवृत्त करा.
मुलांना योग्य आउटलेट मिळाले नाही तर ते मानसिकदृष्ट्या अस्वस्थ होऊ शकतात. म्हणूनच, पालकांनी मुलांना योग्य मार्गदर्शन करून त्यांना भावना व्यक्त करण्यास आणि स्वतःला विकसित करण्यास मदत करावी. संवाद, प्रेरणा, आणि पाठिंबा यामुळे मुलं आत्मविश्वासाने वाढतात आणि यशस्वी होतात. स्वरदा खेडेकर गावडे