मुलांच्या मानसिक आरोग्याची काळजी कशी घ्यावी?

स्वरदा खेडेकर गावडे

मानसिक आरोग्य हे केवळ प्रौढांसाठीच नाही तर मुलांसाठीही तितकेच महत्त्वाचे आहे. शारीरिक आरोग्यासोबत मानसिक आरोग्य उत्तम असेल, तरच मुलं सर्वांगीण प्रगती करू शकतात. निरोगी मानसिकतेमुळे मुलं आनंदी, आत्मविश्वासपूर्ण आणि जीवनातील आव्हानांना समर्थपणे तोंड देणारी बनतात.

आजच्या तणावपूर्ण आणि स्पर्धात्मक वातावरणात, अनेक मुलांना मानसिक आरोग्याच्या समस्या जाणवतात. अभ्यासाचा ताण, सामाजिक दडपण, मोबाईल आणि इंटरनेटचा अतिरेक, पालकांची अवास्तव अपेक्षा यामुळे मुलांमध्ये नैराश्य, चिंता, भीती, चिडचिड, आणि न्यूनगंड निर्माण होऊ शकतो.

पालक, शिक्षक आणि समाजाने एकत्र येऊन मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर लक्ष द्यायला हवे.

१. मानसिक आरोग्य म्हणजे काय?

मानसिक आरोग्य म्हणजे व्यक्तीचे भावनिक, मानसिक आणि सामाजिक स्थैर्य. एका निरोगी मनाच्या मुलामध्ये पुढील गुण आढळतात:

आनंदी आणि आत्मविश्वासपूर्ण असतो.
अभ्यास, खेळ आणि दैनंदिन गोष्टींमध्ये रस घेतो.
समस्या सोडविण्याची क्षमता असते.
नातेसंबंध चांगले ठेवतो.
स्वतःबद्दल सकारात्मक विचार करतो.

२. मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम करणारे घटक

i) घरातील वातावरण

जर घरात सतत वाद-विवाद किंवा ओरड-आरड असेल, तर मुलांवर त्याचा नकारात्मक परिणाम होतो.
पालकांमधील संघर्ष, दुर्लक्ष, किंवा जास्त कठोर शिस्त यामुळे मानसिक ताण वाढतो.

ii) अभ्यास आणि शैक्षणिक ताण

सततच्या स्पर्धेमुळे काही मुलांना परीक्षेचे टेंशन जाणवते.
गुणांवर दिला जाणारा अधिक भर मुलांना असुरक्षिततेच्या भावनेत ढकलतो.

iii) सोशल मीडियाचा परिणाम

मोबाईल, व्हिडीओ गेम्स, आणि सोशल मीडिया यांचा अतिवापर मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर वाईट परिणाम करतो.
सतत ऑनलाईन राहिल्यामुळे संवाद कौशल्य कमी होते आणि आत्मविश्वासात घट होते.

iv) मित्रमैत्रिणी आणि सामाजिक जीवन

जर मुलांना चांगले मित्र नसतील किंवा कोणी त्यांना चिडवत असेल (bullying), तर ते एकाकी पडतात.
काही मुलांना समाजात मिसळण्यास भीती वाटते.

v) कुटुंबाची अपेक्षा आणि जबाबदाऱ्या

काही वेळा पालक मुलांकडून खूप जास्त अपेक्षा ठेवतात.
मुलांना सतत “तू पहिल्या क्रमांकावर आलास पाहिजेस” असे सांगितल्याने त्यांच्यावर मानसिक तणाव वाढतो.

३. मानसिक आरोग्यासाठी पालकांनी घ्यावयाच्या काळजीचे उपाय

i) सकारात्मक संवाद साधा

मुलांशी नियमितपणे बोला.
त्यांचे विचार, अडचणी आणि स्वप्न जाणून घ्या.
“तुला काय वाटते?” असे विचारून त्यांना व्यक्त होण्यासाठी संधी द्या.

ii) प्रेम आणि सुरक्षिततेची भावना द्या

मुलांना नुसते शिक्षणच नाही तर प्रेम आणि भावनिक आधारही हवा असतो.
मुलांना दररोज “मी तुझ्यावर प्रेम करतो/करते” असे सांगा.
त्यांना सुरक्षित वाटेल असे वातावरण द्या.

iii) त्यांच्या भावना समजून घ्या

मुलं चिडचिड करत असतील किंवा गप्प बसत असतील, तर त्यांच्या भावना समजून घ्या.
“तू ठीक आहेस का?” असे विचारून त्यांना मोकळे होऊ द्या.

iv) जबरदस्ती करू नका

काही वेळा मुलांना त्यांच्या मनाप्रमाणे निर्णय घ्यायला द्या.
“हेच कर, तेच कर” असे सांगण्याऐवजी त्यांच्या आवडी-निवडी समजून घ्या.

v) वेळेचे योग्य नियोजन करा

अभ्यास, खेळ आणि विश्रांती यांचे संतुलन असणे महत्त्वाचे आहे.
मुलांना सतत अभ्यास करायला लावू नका; त्यांना खेळ आणि विरंगुळ्याला वेळ द्या.

vi) तणाव आणि चिंता कमी करण्यासाठी मदत करा

परीक्षेच्या आधी किंवा कोणत्याही मोठ्या प्रसंगाच्या वेळी मुलांना सकारात्मक शब्दांद्वारे प्रोत्साहित करा.
“तू खूप हुशार आहेस, तुला जमेल” असे सांगून त्यांचा आत्मविश्वास वाढवा.

vii) मैदानी खेळ आणि शारीरिक व्यायामासाठी प्रोत्साहन द्या

खेळामुळे तणाव कमी होतो आणि आनंदाची भावना निर्माण होते.
दररोज किमान ३० मिनिटे व्यायाम करण्याची सवय लावा.

viii) झोप आणि आहार याकडे लक्ष द्या

पुरेशी झोप न मिळाल्यास मुलांची मानसिक स्थिती अस्थिर होते.
संतुलित आहारामुळे त्यांच्या शरीरासोबत मेंदूचेही आरोग्य सुधारते.

ix) नवीन गोष्टी शिकण्यास प्रवृत्त करा

चित्रकला, संगीत, नृत्य, खेळ, वाचन यासारख्या छंदांना वेळ द्या.
नवीन कौशल्य शिकल्याने आत्मविश्वास वाढतो.

x) मुलांच्या चुका स्वीकारा आणि त्यांना शिकण्यास मदत करा

प्रत्येक मूल वेगळ्या गतीने शिकते.
“तू चूक केलीस, पण तू पुन्हा प्रयत्न करू शकतोस” असा सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवा.

४. मानसिक आरोग्यासाठी पालकांनी टाळावयाच्या गोष्टी

मुलांना दररोज टीका करणे टाळा.
इतर मुलांशी तुलना करू नका.
त्यांच्यावर अवास्तव अपेक्षांचा भार ठेवू नका.
मुलांना फक्त गुणांवरून मोजू नका.
त्यांना फक्त आज्ञा देऊ नका, त्यांच्याशी संवाद साधा.

५. जर मुलांचे मानसिक आरोग्य बिघडत असेल तर काय करावे?

मुलांचे वर्तन लक्षपूर्वक पाहा.
ते खूप गप्प राहतात का? लहानशा गोष्टींवर खूप रागवतात का?
अभ्यासात किंवा मित्रांमध्ये अचानक बदल जाणवतो का?
जर काही गंभीर समस्या जाणवत असेल, तर मानसोपचार तज्ज्ञांचा सल्ला घ्या.

६. मानसिकदृष्ट्या सुदृढ मुलं घडवण्यासाठी काही सोपे उपाय

मुलांचे मानसिक आरोग्य जपण्यासाठी पालकांनी प्रेम, संवाद आणि योग्य मार्गदर्शन द्यावे. त्यांचा आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी त्यांना ऐकणे, प्रोत्साहन देणे आणि त्यांचे भावनिक आरोग्य जपणे गरजेचे आहे. मानसिक आरोग्य चांगले असेल, तरच मुलं यशस्वी आणि आनंदी आयुष्य जगू शकतात. स्वरदा खेडेकर गावडे