बालपण ही माणसाच्या आयुष्यातील सगळ्यात महत्त्वाची आणि संवेदनशील अवस्था असते. या काळात मूल शिकण्यासाठी अत्यंत उत्सुक असते आणि त्याचा मेंदू झपाट्याने विकसित होत असतो. त्यामुळेच या वयात मुलांना योग्य मार्गदर्शन आणि शिक्षण दिल्यास त्याचा संपूर्ण आयुष्यावर प्रभाव पडतो. भाषेचे ज्ञान, वाचनाची आवड आणि लेखन कौशल्ये ही या वयात रुजवण्याची गरज असते. वाचन आणि लेखन ही केवळ शालेय गरज नसून ते व्यक्तिमत्त्व घडवण्याच्या दृष्टीने देखील अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
वाचन आणि लेखनाची सुरुवात का लवकर झाली पाहिजे?
लहानपणीच वाचनाची सवय लागल्यास मुलांचे भाषिक कौशल्य, कल्पनाशक्ती, मन:शक्ती, अभिव्यक्ती, आणि चिंतनक्षमता वाढते. लेखनामुळे मुलांना स्वत:ची मते मांडता येतात, कल्पना व्यक्त करता येतात आणि आत्मविश्वास वाढतो.
बालवयात भाषेचा पाया भक्कम करणे आवश्यक आहे कारण भाषेच्या माध्यमातूनच इतर सर्व ज्ञानाचे ग्रहण होते. त्यामुळेच बालवयात वेगवेगळ्या मजकुरांच्या माध्यमातून भाषा शिकवली गेली पाहिजे आणि त्यासाठी विविध उपक्रम राबवले गेले पाहिजेत.
लहान मुलांसाठी उपयुक्त वाचन आणि लेखन उपक्रम
१. चित्रकथा वाचन (Picture Story Reading)
चित्रे ही लहान मुलांना फार आकर्षक वाटतात. चित्रांच्या मदतीने कथा सांगणे हे मुलांच्या लक्षात राहण्यास मदत करते. अशा प्रकारच्या पुस्तकांमुळे मुलांमध्ये वाचनाची गोडी निर्माण होते.
उपक्रम:
- दर आठवड्याला एक नवीन चित्रकथा वाचणे.
- नंतर त्यावर आधारित प्रश्नोत्तर खेळ.
- चित्र पाहून गोष्ट तयार करणे.
२. शब्दकोडे आणि भाषिक खेळ (Language Puzzles & Games)
खेळांच्या माध्यमातून शिकवलेली गोष्ट अधिक परिणामकारक ठरते. शब्द ओळखणे, अक्षर जुळवणे, समानार्थी-विरुद्धार्थी शब्द यांसारखे भाषिक कोडे लहान मुलांसाठी उपयुक्त ठरतात.
उपक्रम:
- शब्दकोडे भरवा.
- अक्षरांपासून शब्द तयार करणे.
- शब्दांपासून वाक्य तयार करणे.
- ‘शब्द सांगा – गोष्ट बनवा’ स्पर्धा.
३. नाटुकले आणि संवाद (Mini Dramas and Dialogues)
बालनाटके, संवाद सादरीकरण यामुळे मुलांची भाषा बोलण्याची क्षमता सुधारते. त्यांना शब्दांची जागरूकता येते आणि वेगवेगळ्या प्रसंगांनुसार प्रतिक्रिया देणे शिकतात.
उपक्रम:
- गोष्टीवर आधारित छोट्या नाटुकल्या.
- दोन व्यक्तींमधील साधा संवाद लिहून वाचणे.
- नाट्यस्पर्धा.
४. पिढीच्या गोष्टी (Storytelling from Elders)
मुलांना आजी-आजोबा किंवा इतर मोठ्या माणसांकडून गोष्टी ऐकायला फार आवडतात. यातून त्यांना वाचनाची प्रेरणा मिळते. नंतर ती गोष्ट लिहायला सांगितल्यास लेखन कौशल्यात सुधारणा होते.
उपक्रम:
- ‘आजीनं सांगितलेली गोष्ट’ लिहा.
- गोष्टीवरून चित्र काढा आणि त्यावरून गोष्ट लिहा.
- प्रत्येक विद्यार्थ्याला आठवड्याला एक गोष्ट सांगण्याची संधी.
५. चित्रकलेद्वारे लेखन (Drawing-based Writing)
चित्र काढून त्यावर लेखन करायला लावल्यास दोन्ही कौशल्यांचा विकास होतो – सृजनात्मक विचार आणि भाषेची अभिव्यक्ती.
उपक्रम:
- ‘मी सुट्टीत काय केलं’ यावर चित्र व लेखन.
- ‘माझं स्वप्न’ चित्ररूपात आणि लेखन रूपात सादर करणे.
- ‘माझा आवडता प्राणी’ – चित्र व वर्णन.
६. वाचनाचा तास (Reading Hour)
दररोज किंवा दर आठवड्याला ठराविक वेळ वाचनासाठी देण्याची सवय लावल्यास मुलांच्या वाचन गतीत व समजून घेण्याच्या क्षमतेत वाढ होते.
उपक्रम:
- ‘वाचलं आणि सांगितलं’ – वाचलेल्या गोष्टीचा सारांश इतरांना सांगणे.
- वाचन डायरी लिहिणे – काय वाचले, काय आवडले इ.
७. कविता रचना आणि गायन (Poetry Writing and Recitation)
कविता ही लहान मुलांसाठी भाषेची सुरेख ओळख असते. लयबद्धता आणि गेयता यामुळे कविता लवकर लक्षात राहते. कविता पाठांतर आणि लेखन दोन्ही उपयोगी ठरते.
उपक्रम:
- ‘चार ओळींची कविता’ स्वतः लिहा.
- कवितांवर चित्र काढा.
- कविता म्हणण्याची स्पर्धा.
८. बालसाहित्य परिचय (Introduction to Children’s Literature)
बालसाहित्य हे मुलांसाठी लिहिलं गेलेलं साहित्य असतं. यातून मुलांना वाचनाची गोडी लागते. बालकवींच्या रचनांमधून त्यांना मराठी भाषेची लय आणि सौंदर्य समजते.
उपक्रम:
- व. पु. काळे, श्री. ना. पेंडसे, श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर, इ. बालसाहित्यिकांची ओळख.
- त्यांच्या रचनांचे वाचन.
- ‘माझा आवडता लेखक’ – लघुलेखन.
९. डायरी लेखन / भावलेखन (Diary Writing / Free Expression)
मुलांना त्यांचे विचार, भावना, अनुभव लिहायला लावल्यास लेखनसवय लागते.
उपक्रम:
- ‘आजचा दिवस’ – रोज संध्याकाळी दोन वाक्यांत लिहा.
- ‘माझा वाढदिवस’, ‘शाळेचा पहिला दिवस’, इ. विषयांवर लघुलेखन.
१०. पालक सहभाग उपक्रम (Parent Involvement Activities)
पालकांनी वाचन-लेखनात मुलांना भाग घ्यायला प्रोत्साहित केल्यास त्याचा अधिक चांगला परिणाम होतो.
उपक्रम:
- पालकांनी आठवड्यातून एक गोष्ट वाचून दाखवणे.
- पालक-मुलं एकत्र मिळून गोष्ट लिहिणे.
- वाचन कोपरा घरी तयार करणे.
वाचन व लेखन सुधारण्यासाठी शाळेतील उपाय
- वाचनालयाचा योग्य उपयोग: वाचनालयात वयोगटानुसार विभागणी करून चित्रमय आणि रोचक पुस्तके ठेवावीत.
- वाचन स्पर्धा आणि लेखन स्पर्धा: मुलांना सहभागी करून घेणे, त्यांच्या कलाकृती वर्गात लावणे.
- शब्दसंपत्ती वाढवणारे उपक्रम: नवीन शब्द, वाक्यरचना शिकवणे.
- इंटरनेटचा सकारात्मक वापर: बालसाहित्य, ऑडिओ गोष्टी, शैक्षणिक अ‍ॅप्सचा वापर.
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
- ऑडिओ बुक्स: ऐकताना वाचनसवय लागते, शब्द उच्चार सुधारतात.
- शैक्षणिक अ‍ॅप्स: ‘Read Along by Google’, ‘Kutuki’, ‘Marathi Kids Story’ अ‍ॅप्सचा वापर.
- ई-पुस्तके व ई-वाचनालये: ऑनलाईन साहित्याच्या माध्यमातून वाचनासाठी सहज प्रवेश.
मुलांची वाचन आणि लेखन प्रगती मोजण्याचे उपाय
- मुलांच्या वाचनगती आणि अचूकतेवर लक्ष ठेवणे.
- लेखनात वापरल्या जाणाऱ्या शब्दांची वैविध्यता.
- कल्पकता आणि सुसंगत मांडणीचे निरीक्षण.
- नियमित प्रगती नोंद ठेवून त्यावर पालकांशी संवाद साधणे.