🌿 मुलांच्या आहाराबाबत पालकांची भूमिका

मानवाच्या आयुष्यातील पहिली आणि सर्वात महत्त्वाची शिकवण म्हणजे आरोग्यदायी जीवनशैली. आरोग्य हे केवळ रोग नसणे नव्हे तर शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक दृष्ट्या संतुलित अवस्था आहे. या आरोग्याचा पाया आहारात दडलेला असतो. मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी पौष्टिक, संतुलित आणि नियमित आहार अत्यंत आवश्यक आहे.
पण मुलांच्या आहाराच्या सवयी या त्यांच्या स्वतःच्या इच्छेने नाही, तर त्यांच्या पालकांच्या मार्गदर्शनाने, निरीक्षणाने आणि आदर्शाने तयार होतात. म्हणूनच पालकांची भूमिका मुलांच्या आहारनिर्मितीत अत्यंत निर्णायक ठरते.

मुलांच्या आरोग्यात आहाराचे महत्त्व

मुलांच्या वाढीच्या काळात शरीराचे अवयव झपाट्याने विकसित होत असतात. हाडे, स्नायू, मेंदू, आणि इतर अंतर्गत अवयवांची वाढ योग्य पोषणावर अवलंबून असते.

• प्रथिने शरीराच्या वाढीसाठी आवश्यक.
• कार्बोहायड्रेट्स ऊर्जेचा स्रोत.
• स्निग्ध पदार्थ शरीराला उष्णता आणि ऊर्जा देतात.
• विटामिन व खनिजे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतात.
• पाणी शरीरातील संतुलन राखते.

जर हे घटक योग्य प्रमाणात मिळाले नाहीत तर मुलांची वाढ खुंटते, रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होते आणि शैक्षणिक व बौद्धिक विकासावरही परिणाम होतो.

पालकांची भूमिका – आहार संस्काराचे शिल्पकार

मुलांच्या आहार संस्कारात पालक हे पहिले शिक्षक असतात. मुलं जेवणाच्या सवयी, पदार्थांची निवड, खाण्याचा वेळ, आणि आहारातील शिस्त — हे सर्व घरातूनच शिकतात. पालकांची भूमिका खालीलप्रमाणे आहे:

(अ) योग्य आहाराचे ज्ञान देणे

पालकांनी मुलांना लहानपणापासून संतुलित आहार म्हणजे काय हे समजावून सांगावे. ताटात भाजी, फळे, दूध, डाळ, भाकरी/भात या सर्व घटकांचा समावेश का आवश्यक आहे हे मुलांना पटवून द्यावे.

(ब) घरगुती आहाराला प्रोत्साहन देणे

आजच्या फास्ट-फूडच्या युगात मुलं पिझ्झा, बर्गर, कोल्ड ड्रिंक याकडे आकर्षित होतात. पालकांनी याचा पर्याय म्हणून घरच्या आरोग्यदायी पाककृती तयार कराव्यात. उदाहरणार्थ – भाज्यांचे पराठे, फळांचा शेक, भगर, किंवा तांदळाचे उपयुक्त पदार्थ.

(क) स्वतः आदर्श घालून देणे

मुलं पालकांचं वर्तन पाहून शिकतात. पालक स्वतः आरोग्यदायी अन्न खात असतील तर मुलंही तसंच करतात. “बाळा, भाजी खा” असं सांगण्यापेक्षा “आपण एकत्र भाजी खाऊया” असं सांगणं अधिक प्रभावी ठरतं.

(ड) वेळेचे नियोजन

मुलांनी ठराविक वेळेला नाश्ता, दुपारचं जेवण, संध्याकाळचा खाऊ आणि रात्रीचं जेवण करणे आवश्यक आहे. पालकांनी मुलांना ठराविक वेळेवर खाण्याची सवय लावल्यास पचनशक्ती वाढते आणि शरीरात ऊर्जा संतुलित राहते.

(इ) अन्नाविषयी सकारात्मक दृष्टिकोन

“हे आवडत नाही”, “ते बघून वाईट वाटतं” अशा सवयी हळूहळू तयार होतात. पालकांनी मुलांना सर्व पदार्थांचा आदर करायला शिकवणे आवश्यक आहे. अन्नाची नासधूस होऊ नये, हेही पालकांनी शिकवावे.

आहारातील चुकीच्या सवयी आणि पालकांची जबाबदारी

आजकाल काही सामाजिक व तांत्रिक बदलांमुळे मुलांच्या आहारात विकृती आली आहे. यामागे पालकांच्या सवयी व जीवनशैलीचा मोठा वाटा आहे.

(अ) फास्ट फूडचे आकर्षण

टीव्ही, मोबाईल जाहिराती, आणि शाळेतील स्पर्धात्मक वातावरणामुळे मुलं बाहेरील पदार्थांकडे झुकतात. पालक वेळेअभावी तयार पदार्थ देतात — यामुळे स्थूलपणा, पचनाचे त्रास, आणि सुस्ती वाढते.

(ब) असंतुलित आहार

फक्त चवीसाठी पदार्थ बनवले जातात पण पौष्टिकतेचा विचार कमी केला जातो. जास्त साखर, मीठ आणि तेल वापरले जाते. यामुळे दीर्घकाळात मुलांमध्ये हृदयरोग, मधुमेह यांसारखे विकार निर्माण होऊ शकतात.

(क) वेळ न पाळणे

पालकांच्या व्यस्त दिनक्रमामुळे घरात ठराविक जेवणाचे वेळापत्रक राहत नाही. मुलं कधीही खाणं सुरू करतात, टीव्ही पाहत किंवा मोबाईल वापरत जेवतात — यामुळे पचनशक्ती बिघडते आणि अन्नाविषयी अनास्था निर्माण होते.

(ड) अन्नाशी निगडित शिक्षा किंवा बक्षीस

कधी पालक मुलांना “जर तू हे केलंस तर चॉकलेट देईन” किंवा “जेवले नाहीस तर टीव्ही नाही” असं म्हणतात. त्यामुळे अन्नाशी भावनिक नातं ताणतं. अन्न बक्षीस किंवा शिक्षा न राहता आनंदाचा भाग असावा.

योग्य आहारासाठी पालकांचे मार्गदर्शन

(अ) संतुलित आहार तक्ता तयार करणे

मुलांच्या वयानुसार आणि शारीरिक गरजेनुसार आहार तक्ता तयार करावा.
उदा. –

• सकाळी: दूध + फळ
• दुपारी: भाजी, डाळ, भाकरी, तांदूळ
• संध्याकाळी: लहानसा खाऊ (उपमा, पोहे, इ.)
• रात्री: हलके व पौष्टिक अन्न

(ब) मुलांचा सहभाग वाढवणे

मुलांना बाजारात भाजी निवडायला, साधी पाककृती तयार करायला सामील करून घ्या. त्यामुळे त्यांना अन्नाविषयी आदर आणि रुची निर्माण होते.

(क) तंत्रज्ञानाचा मर्यादित वापर

जेवताना टीव्ही किंवा मोबाईल बंद ठेवावा. पूर्ण लक्ष अन्नावर केंद्रित केल्याने मुलं हळू खायला शिकतात आणि पचन सुधारते.

(ड) पोषण शिक्षण देणे

पालकांनी मुलांना पोषणाचे मूलभूत ज्ञान द्यावे. उदा. “गाजरात व्हिटॅमिन A असतं, जे डोळ्यांसाठी चांगलं आहे” असं सांगितल्याने मुलं वस्तुनिष्ठ विचार करू लागतात.

(इ) आहारातील विविधता

दररोज तोच पदार्थ दिल्यास मुलं कंटाळतात. त्यामुळे दर आठवड्यात विविध भाज्या, धान्ये, आणि फळे बदलून द्यावीत.

शाळा आणि पालक यांचे संयुक्त प्रयत्न

शाळेतील मध्यान्ह भोजन योजना, पोषण सप्ताह, आरोग्य शिक्षण या उपक्रमांमध्ये पालकांनी सक्रिय सहभाग घ्यावा.
पालक-शिक्षक बैठकीत आहारविषयक चर्चासत्रे, पाककला स्पर्धा, पोषणावर आधारित उपक्रम यांमधून एकत्र प्रयत्न केल्यास मुलांमध्ये योग्य सवयी रुजतात.

आहार व मानसिक आरोग्याचा संबंध

मुलांचा मूड, एकाग्रता, आणि शिकण्याची क्षमता त्यांच्या आहाराशी निगडित आहे.

• जास्त साखर किंवा जंक फूडमुळे मुलं चिडचिडी होतात.
• पौष्टिक आहारामुळे मेंदूतील न्यूरॉन्स सक्रिय राहतात आणि शिकण्याची क्षमता वाढते.
  पालकांनी याकडे गांभीर्याने लक्ष दिल्यास मुलांचे मानसिक संतुलन टिकून राहते.

ग्रामीण व शहरी भागातील भेद

ग्रामीण भागात अजूनही पारंपरिक व पौष्टिक आहार घेतला जातो, पण माहितीअभावी काही ठिकाणी प्रथिनांची कमतरता आढळते.
शहरी भागात मात्र अति-प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांचा वापर वाढला आहे. दोन्ही ठिकाणी पालकांची जागरूकता वाढवणे अत्यावश्यक आहे.

शासनाच्या योजना व पालकांचा सहभाग

सरकारने “पोषण अभियान”, “मध्यान्ह भोजन योजना”, “अंगणवाडी आहार योजना” अशा अनेक योजना राबवल्या आहेत. पालकांनी यामध्ये सक्रिय सहभाग घेतल्यास मुलांना संतुलित पोषण मिळू शकते.

मुलांचा आहार म्हणजे त्यांच्या भविष्याचा पाया आहे. पालक हीच मुलांची पहिली शाळा आहे.
पालकांनी स्वतः आहारशिस्त पाळली, मुलांना योग्य मार्गदर्शन केले आणि घरात पोषणाविषयी सकारात्मक वातावरण निर्माण केले — तर मुलं केवळ शारीरिकदृष्ट्या नव्हे तर मानसिक आणि बौद्धिकदृष्ट्याही मजबूत बनतील.

योग्य आहार संस्कार हे मुलांना आयुष्यभर साथ देतात. म्हणूनच –

“संपन्न आहार, सक्षम पालक आणि स्वस्थ बालपण – हेच सुजाण समाजाचं मूळ तत्व आहे.”