शिक्षण हे कोणत्याही समाजाच्या प्रगतीसाठी मूलभूत घटक आहे. आजच्या युगात, जिथे विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा वाढत आहे, तिथे शिक्षणाच्या भूमिका अधिक व्यापक व जबाबदारीची ठरते. मात्र आजची शिक्षणव्यवस्था ही अधिक गुण मिळवणं, स्पर्धेत टिकणं, आणि परीक्षाभिमुख शिक्षण यावर भर देत असल्याने मुलांवर मानसिक, शारीरिक, आणि बौद्धिक दडपण वाढत चालले आहे.

शिक्षणव्यवस्थेचे स्वरूप – कालानुरूप बदल

पारंपरिक शिक्षणपद्धती

• गुरुकुल शिक्षण, वाचन, मनन, चिंतन आणि संवादात्मक शिक्षण
• जीवनमूल्ये, शारीरिक व नैतिक शिक्षणावर भर

ब्रिटिश शिक्षणपद्धतीचा प्रभाव

• पाठांतर, परीक्षा आणि शासकीय सेवेसाठी उमेदवार घडवण्यावर भर
• सर्जनशीलता आणि प्रयोगशीलतेचा अभाव

आजची आधुनिक शिक्षणपद्धती

• बोर्ड, CBSE, ICSE, इंटरनॅशनल स्कूल्स
• डिजिटल लर्निंग, स्मार्ट क्लासरूम
• ऑनलाईन शिक्षण, AI आधारित तंत्रज्ञान

आजच्या शिक्षणव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये

शिक्षण व्यवस्थेचा मुलांवर होणारा परिणाम

मानसिक आरोग्यावर परिणाम

• परीक्षेचे दडपण, सततची तुलना, अपयशाचा त्रास
• नैराश्य, चिंता, आत्महत्यांचे प्रमाण वाढणे

सर्जनशीलतेचा अभाव

• फक्त अभ्यासक्रमाच्या चौकटीतच विचार करायला शिकवले जाते
• प्रश्न विचारण्यापेक्षा पाठांतर करणं शिकवलं जातं

शारीरिक आणि सामाजिक दुरावा

• सतत ऑनलाइन शिक्षणामुळे शरीराची हालचाल कमी
• मैदानी खेळ, सहली, सामाजिक कौशल्यांचा अभाव

कोरोना महामारीनंतरचे बदल

ऑनलाईन शिक्षणाचा उदय

• डिजिटल लर्निंग, मोबाईल-लैपटॉप यांवर अवलंबित्व
• तंत्रज्ञान असलेल्या आणि नसलेल्या मुलांमध्ये दरी

शैक्षणिक असमांतता

• ग्रामीण-शहरी शाळांमध्ये तफावत
• डिजिटल डिव्हाईडमुळे अनेक मुलं शिक्षणापासून दूर

पालक आणि शिक्षकांची भूमिका

पालकांची भूमिका

• केवळ गुणांवर भर देणं चुकीचं
• मुलांच्या छंदांना, आवडीला प्रोत्साहन देणं गरजेचं
• संवाद वाढवणं, समजून घेणं, प्रोत्साहन देणं आवश्यक

शिक्षकांची भूमिका

• शिक्षक केवळ माहिती देणारे नसून – मार्गदर्शक, प्रेरणादाता
• संवादात्मक शिक्षण, प्रयोगशीलता आणि प्रश्न विचारण्याची सवय लावणं
• प्रत्येक मुलाचे वैशिष्ट्य ओळखून शिक्षण देणं

नव्या शैक्षणिक धोरणांचा अभ्यास

राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP 2020)

• ५+३+३+४ अशी नवी रचना
• मातृभाषेतून शिक्षण, कौशल्याधारित अभ्यासक्रम
• मूल्य शिक्षण, शारीरिक आणि भावनिक विकासावर भर

कौशल्य विकास (Skill Development

मूल केंद्रस्थानी असलेलं शिक्षण

शिक्षणात व्यक्तिमत्व विकास

• मुलं केवळ परीक्षेत टॉप करणं नव्हे – तर आत्मविश्वास, संवाद कौशल्य, सर्जनशीलता यांचा विकास

मूल्याधिष्ठित शिक्षण

• प्रामाणिकपणा, सहकार्य, सहानुभूती, आणि जबाबदारी यासारखी मूल्य

समाधानकारक शिक्षणासाठी उपाय

उद्याचं शिक्षण – मुलांच्या नजरेतून

• “गुणांपेक्षा गरज आहे समजुतदार शिक्षणाची”
• मुलं शिकायला तयार आहेत, पण त्यांना विचारायला, चुका करायला, आणि अनुभवातून शिकायला संधी हवी आहे
• नव्या पिढीला “नेते” नव्हे तर “घडवणारे शिक्षक आणि समजूतदार पालक” हवेत

आजची शिक्षणव्यवस्था ही वेगाने बदलणाऱ्या जगाला सामोरी जात आहे. मात्र या बदलांमध्ये मूल केंद्रस्थानी राहिलं पाहिजे. शिक्षण म्हणजे केवळ परीक्षा नव्हे, ती व्यक्ती घडवण्याची प्रक्रिया आहे. सध्याची शिक्षणपद्धती अधिक मानवी, समजूतदार, मूल्याधारित, आणि समतोल होण्यासाठी आपण सर्वांनी सामूहिक जबाबदारीने काम करण्याची गरज आह

“आजचं मूल उद्याचं समाज घडवेल – त्याला घडवण्यासाठी शिक्षणाची दिशा ही मानवतेकडे, अनुभवाकडे आणि मूल्यांकडे वळली पाहिजे.”

“पालक घडवतो एक माणूस; आणि तो माणूस घडवतो इतिहास” – ही ओळ ‘शहाजी महाराज आणि जिजामाता’ यांच्या जीवनकथेला पूर्णपणे लागू पडते. छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक पराक्रमी राजा नव्हते, तर एक दूरदृष्टी संपन्न, न्यायप्रिय आणि प्रजावत्सल नेता होते. त्यांच्यामागे उभे होते दोन असामान्य पालक – शहाजी राजे भोसले आणि जिजामाता.

या दोन महत्त्वपूर्ण व्यक्तींच्या प्रभावी पालकत्वातूनच भारताला ‘हिंदवी स्वराज्य’ या कल्पनेची मूर्त स्वरूपात प्राप्ती झाली. त्यामुळे शहाजी महाराज आणि जिजामाता हे प्रभावी पालकत्वाचे सर्वोत्तम आदर्श ठरतात.

प्रभावी पालकत्व म्हणजे काय?

प्रभावी पालकत्व म्हणजे मुलाच्या सर्वांगीण विकासासाठी प्रेम, संस्कार, शिस्त, संवाद आणि मूल्य शिक्षण यांचा समतोल वापर. हे केवळ मुलाची शारीरिक वाढ नाही तर मानसिक, बौद्धिक, सामाजिक आणि नैतिक घडणही आहे. ज्या घरात हे वातावरण असते, तिथून समाजाचे नेतृत्व करणारी पिढी जन्म घेते.

जिजामाता आणि शहाजी महाराज यांचा परिचय

शहाजी महाराज

• आदिलशाही दरबारातील वरिष्ठ सरदार
• रणनिती, शौर्य आणि मुत्सद्देगिरी यांचे उदाहरण
• अनेक लढाया जिंकल्या, पण मुलाला धर्म, संस्कृती, स्वाभिमानाचे बळ दिले

जिजामाता

• लखूजी जाधवराव यांची कन्या
• अत्यंत धर्मनिष्ठ, शूर आणि कणखर स्वभाव
• राजकीय समज, आत्मभान आणि मातृत्वाचा उत्तम संगम

जिजामाता – मातृत्वात प्रभावी पालकत्व

शिवरायांचे बालपण आणि जिजाऊंचे संस्कार

• लहानपणापासूनच शिवरायांना धर्माभिमान, न्यायबुद्धी, स्वाभिमान याचे संस्कार देण्यात आले.
• जिजाऊंनी त्यांना रामायण, महाभारत, अशोक, महाराणा प्रताप, छत्रसाल यांची कहाणी सांगून नायकत्त्वाचे आदर्श दिले.

नैतिकता आणि सामाजिक भान

• सत्य, प्रामाणिकपणा, स्त्रियांचा सन्मान, गरीब-शोषितांची मदत ही मूल्यं लहान वयातच जिजामातांनी बिंबवली.
• एकदा शिवाजी महाराजांनी किल्ला जिंकल्यावर त्या ठिकाणच्या स्त्रियांचं रक्षण केलं — हेच जिजाऊंच्या संस्कारांचं फलित.

शिस्त आणि स्वावलंबन

• जिजाऊंनी लहानपणापासून शिवरायांना शिस्त, वेळेचं भान, शारीरिक कष्ट, शस्त्रविद्या शिकवली.
• त्यांनी शिवरायांना स्वतःच्या निर्णयाची क्षमता, विचार करण्याची सवय लावली.

शहाजी महाराज – वडील म्हणून प्रभावी पालक

व्यस्त राजकारणातही वेळ देणं

• शहाजी महाराज सतत रणभूमीत असतानाही त्यांनी शिवरायांच्या शिक्षणाची जबाबदारी जिजाऊंच्या माध्यमातून पार पाडली.
• त्यांनी मुलाच्या भविष्यासाठी पुणे, किल्ले शिवनेरीसारख्या सुरक्षित ठिकाणी सोय केली.

शिक्षकांची निवड

• शहाजी महाराजांनी शिवाजीसाठी दादोजी कोंडदेव यांच्यासारखा गुरु दिला, जो अत्यंत शिस्तप्रिय आणि तज्ञ होता.
• राजकारण, युद्धकला, राज्यकारभार शिकवण्याची संधी दिली.

आंतरप्रेरणा

• शहाजी राजांनी शिवरायांमध्ये ‘स्वतंत्रतेची तळमळ’, ‘स्वसंरक्षण’, आणि ‘हिंदवी स्वराज्य’ची बीजं रोवली.
• त्यांनी वेळोवेळी शिवरायांना पत्रे लिहून मार्गदर्शन केले.

दोघांच्या पालकत्वाचे सामायिक वैशिष्ट्ये

जिजामाता यांची मातृभुमिकेतील अद्वितीय उदाहरणे

शिवनेरीतील काळ

• कठीण परिस्थतीतही जिजामातांनी आत्मसन्मान आणि ध्येय न सोडता शिवरायांचे बालपण घडवले.

स्वराज्य संकल्पना

• जिजामातांनी आपल्या मुलाला ‘स्वराज्य’ म्हणजे काय ते समजावले — स्वतःचे राज्य, न्यायाधिष्ठित व्यवस्था, प्रजाहित, धर्मसन्मान.

गड जिंकून देणारा पुत्र

• शिवराय जेव्हा किल्ले जिंकून येत, तेव्हा जिजामाता म्हणायच्या, “राजे, आता यावर न्यायाचे राज्य चालवा.”
• यामागे प्रभावी पालकत्वाची तीव्र सामाजिक जाण होती.

प्रभावी पालकत्वाचे समाजावर परिणाम

शिवरायांचा न्यायप्रेमी कारभार

• दारिद्र्य, अन्याय, भ्रष्टाचार निवारण
• धर्मनिरपेक्ष प्रशासन
• स्त्री संरक्षण आणि सन्मान — ‘यत्र नार्यस्तु पूज्यंते…’

आदर्श नेतृत्व निर्माण

• स्वाभिमानी, ध्येयवादी, संयमी, धैर्यवान राजा
• जिजामाता-शहाजी महाराजांचे नेतृत्वविषयक शिक्षण हे आधुनिक व्यवस्थापनशास्त्रातही आदर्श ठरावे

आधुनिक काळात याचे महत्व

• पालकत्व म्हणजे केवळ शैक्षणिक यश नव्हे – तर नीतिमत्तेचा पाया घालणे
• जिजामाता आणि शहाजी महाराजांचे पालकत्व आजही प्रासंगिक आहे – विशेषतः तणाव, स्पर्धा, आणि नैतिकतेच्या प्रश्नांच्या पार्श्वभूमीवर

शिवाजी महाराज हे एका महापुरुषाचे नाव आहे, पण त्या नावामागे उभे होते शहाजी महाराज आणि जिजामाता यांचे प्रभावी, उद्दिष्टपूर्ण आणि प्रेरणादायक पालकत्व.

• जिजामाता यांनी मातृत्वाला दिशा दिली,
• शहाजी राजे यांनी वडिलधाऱ्या मार्गदर्शकाची भूमिका पार पाडली,
• आणि शिवराय झाले युगपुरुष!

स्वरदा खेडेकर

“जिजाऊंनी शिवबा घडवला,
शहाजीराजांनी त्याला राज्यकर्त्याची बुद्धी दिली.
त्यांच्या पालकत्वातून निर्माण झालं ‘हिंदवी स्वराज्य’.”

आजच्या पालकांनी जरी भौगोलिक स्वराज्य निर्माण करायचं नसलं, तरी मनस्वराज्य घडवण्याची ताकद जरूर आहे. म्हणूनच शहाजी महाराज आणि जिजामाता हे प्रभावी पालकत्वाचं शाश्वत आणि सर्वोत्तम उदाहरण आहेत.