आपण नेहमीचं किशोरवयीन मुलींबद्दल बोलत असतो पण मुलांबद्दल फारस बोलल जात नाही. असे असताना मुलगा वयात येताना त्याला येणाऱ्या अडचणी मांडण्याचा हा प्रयत्न.
सतरा वर्षांचा अक्षय अचानक आईच्या गळ्यात पडून रडू लागला. अचानक त्याला रडताना पाहून आई पुरती भांबावून गेली. मग मात्र अक्षयला शांत करून; डोक्यावरून मायेने हात फिरवत,”काय झालं ते तरी सांग.”असं विचारल्यावर अक्षयचा बांध आणखी फुटला एक तर मुलांचे (पुरुषांचे) रडणे मान्य नसलेल्या भवतालात आपला मुलगा असा स्फुंदून स्फुंदून रडताना पाहून आईला अवघडल्या सारखे झाले होते.
वयात येणारा अक्षय अचानक शरीरात होणाऱ्या बदलांनी पुरता गोंधळून गेला होता. आताशा त्याला त्याचे नेहमीचे खेळ कंटाळवाणे वाटू लागले होते. अंगातून येणारा घामाचा वास अधिक तीव्र झाला होता. अंघोळीसाठी गेला तर काखेत थोडे केस उगवून आले होते. हळूहळू हात पाय छाती सर्वत्र राठ केस आले होते. त्याला ते अजिबात आवडत नसत. आवाज सुद्धा थोडासा जाड, भसाडा झाला होता. त्याला बोलायची सुद्धा लाज वाटू लागली. यावर भरीस भर म्हणून काय तर गळ्यावर Adams apple चा टणक उंचवटा डोकावू लागला होता. टीव्ही वर एखादं रोमँटिक गाणे बघताना अक्षयची नजर आता नायिकेवर स्थिरावू लागली होती. मैत्रिणींचे सुप्त आकर्षण वाटू लागलं होत. काही मैत्रीणी तर स्वप्नात सुद्धा येत. टीव्ही वर रोमँटिक सीन बघताना लैंगिक उत्तेजना निर्माण होऊन शू ची जागा ताठर होऊन अनेकदा झटक्यात अंडर पँट ओली होत होती. आणि आज तर रात्री कहर झाला स्वप्नात सुद्धा असच काहीसं होऊन नाईट फॉल झाला होता.
एवढं सगळ होत असताना ही आपबिती सांगावी तरी कोणाला त्याला समजेना. शेवटी आईच्या गळ्यात पडून त्याने मनातील घालमेल आईला सांगितली. आता मात्र अनघाच्या डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला. आपला मुलगा रात्री झोपताना दोन दोन अंडर पँट का घालतो याचे कारण तीला कळले होते.
किशोर वयातील या नाजूक वळणावर आपल्या मुलांची मग ती मुलगी असो किंवा मुलगा असो यांची काळजी आपण घेतली पाहिजे. बरेचदा मुलींच्या वयात येण्याबाबत; मासिक पाळी बाबात आपण मोकळे पणाने बोलतो. ते ही आता आता बोलू लागलोत. पण मुलगे..त्यांच्या बाबतीत मात्र असा वेगळा विचार होताना दिसत नाही. त्यावर चर्चा करणे निषिद्ध मानले जाते. पण हीच वेळ असते जेंव्हा आपल्या मुलाला आपल्या आधारची गरज असते.
मुलींच्या तुलनेत मुलांमध्ये हा कालावधी थोडा उशिरा सुरू होतो. साधारण बारा ते एकोणीस वर्षापर्यंतचा काळ पौगंडावस्था मानला जातो. या काळात होणाऱ्या शारीरिक मानसिक आणि भावनिक बदलाची पुर्ण कल्पना ज्या मुलांना पालक शिक्षक यांच्याकडून मिळते ती मुले हा बदल आनंदाने स्वीकारतात.
पण बरेचदा हा काय विषय आहे मुलांशी बोलायचा असा समज सुद्धा पालकांमध्ये असतो मग मुलांशी या विषयावर बोलल जात नाही त्यांच्या मनात बरीच उलथा पालथ होते. अशावेळी मुले त्यांच्या परीने कधी इंटरनेट वरून, तर कधी पॉर्न पाहून माहिती मिळवतात . कधी वर्गातील समवयस्क मुलांशी बोलतात. अशावेळी चुकीची, अशास्त्रीय महिती मिळण्याचा धोका असतो. बरेचदा दाढी मिशी उशिरा येणाऱ्या मुलांना किंवा मिसरूड न फुटलेल्या मुलांना वर्गात सर्वांकडून चिडवल जातं . मग मुलांना स्वतःच्याच लैंगिकते बद्दल न्यूनगंड निर्माण होतो. अशी मुले मनातल्या मनात उध्वस्त होतात.
पालकांनी वयात येणाऱ्या आपल्या मुलाला शास्त्रीय माहिती दिली पाहिजे. तारुण्यकडे जाणारा हा प्रवास म्हणजे सुंदर फुलपाखरात होणारं रूपांतर आहे. सांगा त्याला बाबा, काका, मामा, दादा या सर्वांना विकासाच्या या बदलाला सामोरे जावे लागले आहे. काखेत, पायावर, हातावर राठ केस येणं, स्नायू अधिक पुष्ट होण, छाती अधिक रुंद होऊन कंबर बारीक होण, दाढी मिशा येणं ही सर्व कमाल मेंदूतून स्त्रवणाऱ्या टेस्टोस्टेरॉन या हार्मोन्सची आहे.
या अडनिड वयात मुलांना रात्री स्वप्न पडून वीर्यपतन होत. बरेचदा स्वप्नातील स्त्री किंवा मैत्रीण ही परीचयातील असते.अशावेळी मग ,’आपल्या मनात हे काय पापी विचार येतात.’ असे वाटून मुलांच्या मनात अपराधीपणाची भावना निर्माण होते. वाढीच्या या वयात मुलांच्या वृषणंमधे शुक्राणूची निर्मिती होते. हे शुक्राणू सेमिनल व्हेसिकल मधे जमा होतात.वीर्य साठवणारी ही थैली भरली की आकुंचन पाऊन रिकामी होते. झोपेत असताना मेंदूकडून लैंगिक भावना उत्तेजित करणारे स्वप्नरंजन होऊन हे वीर्य पतन होते. ही शास्त्रीय माहिती आवर्जून आपल्या मुलांना सांगा. जेणेकरून त्यांना त्यांच्या स्वतःच्या शारीरिक, भावनिक मानसिक बदलांचे ज्ञान होईल.त्यांच्या मनातील घालमेल कमी होऊन सकारात्मक दृष्टिकोन निर्माण होईल. तारुण्याच्या या प्रवासात आपण आपल्या मुलाचे सहप्रवासी होऊ या… कारण त्यालाही गरज आहे आपल्या आश्वासक साथीची .. तो वयात येताना.
मुलाच्या जीवनात भावनिक विकासाला अत्यंत महत्त्व आहे. भावनिक विकास म्हणजे व्यक्तीला स्वतःच्या भावना समजणे, त्या योग्य प्रकारे व्यक्त करणे, तसेच इतरांच्या भावना ओळखणे व त्यांना प्रतिसाद देणे. हा विकास मुलाला मजबूत, संवेदनशील आणि समतोल व्यक्तिमत्त्व घडवण्यासाठी महत्त्वाचा असतो. यामध्ये पालक व शिक्षक यांची भूमिका अनन्यसाधारण आहे.
भावनिक विकास केवळ व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यासाठीच नव्हे, तर त्याच्या सामाजिक आणि शैक्षणिक यशासाठीही महत्त्वाचा असतो. एक भावनिकदृष्ट्या स्थिर व्यक्ती इतरांशी चांगले संबंध प्रस्थापित करू शकते, तणावपूर्ण परिस्थितीचे योग्य व्यवस्थापन करू शकते, आणि आपल्या निर्णयांमध्ये समतोल राखू शकते. बालपणात हा विकास योग्य प्रकारे घडल्यास मूल आत्मविश्वासाने भरलेले, सकारात्मक दृष्टिकोन असलेले आणि आव्हानांचा सामना करण्यास सक्षम होते.
भावनिक विकासाचे महत्त्व
पालकांची भूमिका
१. प्रेम आणि पाठिंबा
मुलांच्या भावनिक विकासासाठी पालकांचा प्रेमळ व आपुलकीचा दृष्टिकोन अत्यंत महत्त्वाचा आहे. जेव्हा मुलांना पालकांकडून प्रेम, आधार आणि सुरक्षितता मिळते, तेव्हा त्यांच्या मनात आत्मविश्वास निर्माण होतो. पालकांनी मुलांच्या भावना समजून घेतल्या पाहिजेत, तसेच त्यांच्या प्रत्येक भावनिक गरजेला प्रतिसाद दिला पाहिजे.
पालकांनी मुलांशी सकारात्मक संवाद साधण्यावर भर दिला पाहिजे. पालकांनी मुलांच्या बोलण्याला महत्त्व दिल्यास, मूल आपले विचार व भावना मोकळेपणाने व्यक्त करू शकते. अशा संवादामुळे मुलामध्ये आत्म-सन्मान वाढतो.
२. सकारात्मक संवाद
३. कठोर शिस्तीचा टाळावा
अत्यंत कठोर किंवा कडक वागणूक मुलांच्या भावनिक विकासावर विपरीत परिणाम करू शकते. अशा वागणुकीमुळे मूल भयभीत होते, तसेच ते आपल्या भावनांना व्यक्त करण्यात मागे राहते. याउलट, संयमाने व समजुतीने वागल्यास मूल पालकांकडे विश्वासाने पाहते.
४. उदाहरणाद्वारे शिकवणे
मुलं आपली जास्तीत जास्त शिकवणूक पालकांकडून अनुकरणाद्वारे घेतात. त्यामुळे पालकांनी त्यांच्या स्वतःच्या भावना व्यक्त करताना समतोल आणि सकारात्मक दृष्टिकोन दाखवला पाहिजे. जसे की, ताणतणावावर मात करण्याचे योग्य मार्ग दाखवणे, संयम बाळगणे, आणि इतरांशी चांगल्या पद्धतीने संवाद साधणे.
५. भावनिक सुरक्षितता
भावनिक सुरक्षितता मुलांच्या भावनिक विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. पालकांनी मुलांच्या भावनांना अवास्तव ठरवण्याऐवजी त्यांचा आदर करायला शिकवले पाहिजे. उदाहरणार्थ, मूल दुःखी असल्यास त्याची भावना मान्य करणे आणि त्याला त्यातून सावरायला मदत करणे, हे पालकांचे कर्तव्य आहे.
शिक्षकांची भूमिका
१. सखोल निरीक्षण व समज
शिक्षक मुलांसोबत दररोज बराच वेळ घालवत असल्यामुळे, त्यांच्या भावनिक स्थितीचे निरीक्षण करण्याची आणि योग्य वेळी हस्तक्षेप करण्याची जबाबदारी शिक्षकांवर असते. मूल जर तणावग्रस्त, भयभीत किंवा गोंधळलेले वाटत असेल, तर शिक्षकांनी त्यांना प्रेमळ मार्गदर्शन करावे.
२. सकारात्मक वर्ग वातावरण
शिक्षकांनी वर्गात सकारात्मक आणि अनुकूल वातावरण तयार करणे गरजेचे आहे. जर मुलांना वर्गात आदर, सहकार्य आणि सुरक्षिततेची भावना मिळाली, तर ते अधिक आत्मविश्वासाने शिकू शकतात आणि त्यांच्या भावनिक गरजा पूर्ण करू शकतात.
३. भावनांची ओळख व व्यवस्थापन शिकवणे
शिक्षकांनी मुलांना त्यांच्या भावनांची ओळख करून देणे आणि त्या योग्य प्रकारे व्यक्त करण्याचे शिक्षण द्यावे. उदाहरणार्थ, राग, दुःख किंवा तणाव यासारख्या भावनांवर सकारात्मक नियंत्रण ठेवण्यासाठी शिक्षक मार्गदर्शन करू शकतात.
४. प्रोत्साहन देणे
शिक्षकांनी मुलांच्या लहान-मोठ्या यशाला दाद देणे, त्यांना प्रोत्साहन देणे, आणि त्यांचा आत्मविश्वास वाढवणे गरजेचे आहे. हे मुलांच्या भावनिक विकासासाठी महत्त्वाचे आहे.
५. सर्वसमावेशकता
शिक्षकांनी मुलांच्या वैविध्यपूर्ण पार्श्वभूमी, संस्कृती आणि भावना यांचा आदर करायला शिकवले पाहिजे. असे केल्याने मुलांमध्ये परस्पर समज आणि सहिष्णुता वाढते.
६. वर्तनावर लक्ष ठेवणे
शिक्षकांनी मुलांच्या वर्तनातून त्यांच्या भावनिक अवस्थेची माहिती घेऊन त्यानुसार उपाययोजना करावी. उदाहरणार्थ, जर मूल वर्गात एकटे राहत असेल, इतरांशी कमी संवाद साधत असेल, तर शिक्षकांनी त्याला मदत करावी.
—
पालक आणि शिक्षक यांची संयुक्त भूमिका
१. संवादाचा दुवा
पालक आणि शिक्षकांनी परस्पर संवाद वाढवला पाहिजे, जेणेकरून मुलाच्या भावनिक स्थितीची संपूर्ण माहिती मिळेल. पालकांच्या घरी असताना मुलांच्या भावना कशा प्रकारे व्यक्त होतात आणि शाळेत त्या कशा दिसतात, याबद्दल दोघांनी एकत्रित चर्चा करावी.
२. समन्वय साधणे
मुलाच्या विकासासाठी पालक व शिक्षक यांनी एकत्रित धोरण आखले पाहिजे. उदाहरणार्थ, जर मुलामध्ये राग नियंत्रणाचा अभाव दिसत असेल, तर पालक व शिक्षकांनी एकत्रितपणे त्यावर उपाययोजना आखाव्या.
३. समतोल विकासासाठी प्रयत्न
शाळा आणि घर यामध्ये मुलांच्या भावनिक विकासासाठी सुसंगत आणि पूरक वातावरण तयार करणे महत्त्वाचे आहे. उदा., मुलाने घरात शिकलेल्या सकारात्मक वागणुकीला शाळेतही प्रोत्साहन मिळाले पाहिजे.
४. तणाव व्यवस्थापन
शिक्षण आणि दैनंदिन जीवनातील तणावामुळे मुलांवर होणाऱ्या भावनिक ताणाला ओळखून पालक आणि शिक्षकांनी त्यांना योग्य पद्धतीने मार्गदर्शन करावे.
मुलांच्या भावनिक विकासासाठी काही उपाय
१. योग व ध्यान
योग आणि ध्यान हे मुलांच्या भावनिक विकासासाठी प्रभावी ठरू शकतात. पालक आणि शिक्षकांनी याचा समावेश मुलांच्या दिनक्रमात करावा.
२. खेळ आणि गटक्रिया
सामाजिक खेळ आणि गटक्रिया मुलांच्या सहकार्य भावना व इतरांच्या भावना समजून घेण्याच्या क्षमतेला चालना देतात.
३. सर्जनशीलता आणि अभिव्यक्ती
मुलांना कला, संगीत, नाट्य अशा सर्जनशील क्रियांद्वारे त्यांच्या भावनांना अभिव्यक्त करण्याची संधी देणे महत्त्वाचे आहे.
मुलांच्या भावनिक विकासात पालक व शिक्षक हे दोन आधारस्तंभ आहेत. पालकांनी प्रेम, आधार, आणि सकारात्मक दृष्टिकोन देऊन घरातील वातावरण आश्वासक बनवावे, तर शिक्षकांनी शाळेतील वातावरण सुरक्षित व प्रोत्साहक ठेवावे. पालक व शिक्षक यांचे एकत्रित प्रयत्न मुलांच्या भावनिक समृद्धीसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात. त्यामुळेच, भावनिक दृष्टिकोनातून समतोल व्यक्तिमत्त्व घडवण्यासाठी पालक व शिक्षकांनी आपापली जबाबदारी जागरूकतेने पार पाडली पाहिजे.
किशोरवयीन मुलांबरोबर मैत्री म्हणजे फक्त त्यांच्या मित्रांचा कुटुंबातील सदस्य असणे किंवा त्यांच्या जीवनातील सहभागी होणे नाही. हे एक धाडसी आणि संवेदनशील कार्य आहे ज्यामध्ये संवाद, समज, आणि विश्वास यावर आधारित असलेल्या संबंधांची आवश्यकता आहे. किशोरवयीन मुलांबरोबर मैत्री करण्याचे विविध अंगे आहेत ज्यावर यथार्थपणे विचार करणे आवश्यक आहे. या लेखात, किशोरवयीन मुलांबरोबर मैत्रीच्या महत्वाच्या आयामांची तपशीलवार चर्चा केली जाईल.
किशोरवयीन मुलांचे मानसिक व सामाजिक विकास
1. मानसिक विकास:
किशोरवयीन वय म्हणजे मनाच्या विकासाची एक महत्त्वाची अवस्था आहे. या वयात मुलांचे मानसिक आणि भावनिक विचार विकसनशील असतात. त्यांच्या विचार प्रक्रियेतील बदल, आत्मपरीक्षण, आणि सामाजिक अपेक्षांची समज ही या वयाच्या वैशिष्ट्यांमध्ये समाविष्ट आहे. या बदलांमुळे किशोरवयीन मुलांची वर्तनशास्त्रीय शैली बदलते आणि ते स्वतःसंबंधी अधिक जागरूक होतात.
2. सामाजिक विकास:
किशोरवयीन मुलांचे सामाजिक वर्तन बदलते. त्यांना मित्रांसोबत वेळ घालवणे, सामाजिक कनेक्शन्स वाढवणे, आणि समाजातील बदलांची समज होणे आवश्यक आहे. त्यांना स्वतंत्रता आणि व्यक्तिगत स्थळाची गरज असते. या वयात, त्यांची मित्रमंडळी आणि समाजातील स्थान यांमुळे त्यांचा आत्मसन्मान आणि सामाजिक क्षमता प्रभावित होतात.
किशोरवयीन मुलांबरोबर मैत्रीचे महत्व
1. समजून घेणे आणि आदर:
किशोरवयीन मुलांबरोबर मैत्री करताना, त्यांच्याशी समजून घेणे आणि आदर दाखवणे अत्यंत महत्वाचे आहे. त्यांना त्यांच्या भावनांचे, विचारांचे, आणि समस्यांचे मान्यता देणे आवश्यक आहे. त्यांच्या मनाच्या स्तरावर संवाद साधणे हे त्यांच्या स्वातंत्र्याची आणि आत्मसन्मानाची पूर्तता करते.
2. संवेदनशीलतेचा विकास:
मैत्रीच्या माध्यमातून किशोरवयीन मुलांना संवेदनशीलतेचा विकास होतो. त्यांच्या मित्रांमध्ये असलेले आदर, समजून घेणे, आणि सहयोग यामुळे त्यांना सामाजिक कौशल्ये विकसित करण्यास मदत होते. हे त्यांच्या भावनात्मक समजुतीसाठी महत्वाचे आहे.
3. संकट व्यवस्थापन:
किशोरवयीन मुलांच्या जीवनात अनेक संकटे आणि समस्यांचे सामोरे जावे लागते. मैत्रीच्या माध्यमातून, त्यांना योग्य मार्गदर्शन आणि समर्थन मिळते. मित्रांचे सहयोग त्यांना विविध समस्यांवर विचार करण्याची क्षमता देते आणि संकटांच्या व्यवस्थापनासाठी आवश्यक असलेले कौशल्ये शिकवते.
किशोरवयीन मुलांशी मैत्री ठेवण्यासाठी उपाय
1. खुला संवाद:
किशोरवयीन मुलांशी संवाद साधताना, त्यांना आपले विचार आणि भावना मोकळेपणाने व्यक्त करण्याची संधी द्या. त्यांचे विचार ऐकणे आणि त्यांना उत्तर देणे हे एक महत्त्वाचे तत्व आहे. खुल्या संवादामुळे आपल्यात विश्वास निर्माण होतो.
2. समजून घेणारा दृष्टिकोन:
किशोरवयीन मुलांच्या समस्यांमध्ये लक्ष देणे आणि त्यांच्या दृष्टिकोनाचा आदर करणे हे आवश्यक आहे. त्यांचे विचार, भावना, आणि समस्या या सर्वांची समज करून घेणे हे एक आधारभूत घटक आहे. हे त्यांच्या भावनिक स्थैर्याला मदत करते.
3. आत्मनिर्भरतेला प्रोत्साहन:
त्यांना आत्मनिर्भर होण्यासाठी प्रोत्साहित करा. त्यांच्या निर्णयांवर विश्वास ठेवा आणि त्यांच्या धाडसाचे कौतुक करा. आत्मनिर्भरतेला प्रोत्साहन देणे हे त्यांना स्वतःच्या क्षमतेचा आत्मसन्मान वाढवते.
4. सकारात्मक वर्तणूक:
सकारात्मक वर्तणूक आणि आदर्श साधणे हे किशोरवयीन मुलांशी मैत्री ठेवण्याचे एक प्रभावी मार्ग आहे. आपल्याकडून चांगले उदाहरण सेट करणे आणि सकारात्मक विचार व्यक्त करणे हे मुलांना प्रेरित करते.
5. स्वतंत्रता आणि मार्गदर्शन:
त्यांना स्वतंत्रतेचा अनुभव द्या, पण त्याचबरोबर आवश्यक त्या मार्गदर्शनासाठी उपलब्ध रहा. स्वतंत्रता आणि मार्गदर्शन यांचे संतुलन साधणे हे महत्त्वाचे आहे. स्वतंत्रतेसह योग्य मार्गदर्शन मुलांना त्यांच्या निर्णयांवर विचार करण्यास सक्षम बनवते.
किशोरवयीन मुलांशी मैत्रीची आव्हाने
1. संघर्ष आणि विवाद:
किशोरवयीन मुलांशी मैत्री करताना, अनेकदा संघर्ष आणि विवाद निर्माण होऊ शकतात. हे वर्तनातील बदल, भावनात्मक ताण, आणि सामाजिक दबावांमुळे होऊ शकते. या परिस्थितींमध्ये शांतपणे संवाद साधणे आणि समस्या सोडवणे आवश्यक आहे.
2. भावनिक अस्थिरता:
किशोरवयीन मुलांची भावनिक अस्थिरता एक सामान्य समस्या आहे. त्यांच्या मानसिक स्थितीला समजून घेणे आणि त्यांना समर्थन देणे हे एक महत्त्वाचे आव्हान आहे. या भावनिक अस्थिरतेला सामोरे जाताना सहानुभूती आणि समज दाखवणे आवश्यक आहे.
3. परिवारातील तणाव:
किशोरवयीन मुलांशी मैत्री करताना कधी कधी कुटुंबातील तणाव किंवा संघर्ष देखील समस्या निर्माण करतात. या तणावांचे व्यवस्थापन करणे आणि कुटुंबातील संबंध सुधारण्याचा प्रयत्न करणे महत्त्वाचे आहे.
किशोरवयीन मुलांशी मैत्री हे एक पिढीगत कार्य आहे, ज्यात समज, आदर, आणि संवाद यांचा समावेश आहे. किशोरवयीन मुलांचे मानसिक आणि सामाजिक विकास समजून घेणे, सकारात्मक वर्तणूक दाखवणे, आणि त्यांना आत्मनिर्भरतेची प्रोत्साहन देणे हे मैत्रीच्या आधारभूत घटक आहेत. या सर्व घटकांच्या सहाय्याने, किशोरवयीन मुलांशी एक मजबूत आणि अर्थपूर्ण संबंध निर्माण केला जाऊ शकतो.
मैत्रीच्या या संबंधांना सुरक्षित ठेवण्यासाठी आणि त्यांना योग्य मार्गदर्शन देण्यासाठी सतत प्रयत्नशील राहणे आवश्यक आहे. त्यामुळे, किशोरवयीन मुलांशी मैत्री एक सतत विकसित होणारी आणि समर्थ असलेली प्रक्रिया आहे, जी त्यांच्या जीवनातील विविध समस्यांना तोंड देण्यात आणि त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासात मदत करते.
आता सुटी सुरू होणार. म्हणजे शाळेतल्या अभ्यासाला सुटी आणि धमधमाल, मस्तममस्ती करत शोधाशोधीच्या गृहपाठाला सुरुवात.
हा सुटीतला गृहपाठ घरातल्या सगळ्यांनी मिळून करायचा आहे. घरातले सगळे म्हणजे, आई, बाबा, भाऊ, बहिणी, गुगल काकू, गुगलबाबा आणि घरातील सगळ्यांचा आवडता नातेवाईक ‘स्मार्ट फोन’ यांचा सगळ्यांचा मुक्त सहभाग हवा. आपल्या कुटुंबात नव्यानेच येत असलेले ‘श्री. चॅट जिपिटी आणि त्यांचे नातेवाईक एआय’ यांची पण मदत बिनधास्त घ्या.
हा ‘गृहपाठ’ नवीन शोधण्याचा, हसण्याचा, मस्तीचा, मजेचा आणि इतकंच काय तर काहीवेळा खतरनाक निरर्थक पण आहे!
आणि हो.. यातील काही गोष्टी तुम्ही केल्यावर, शोधल्यावर, लिहिल्यावर आम्हाला जरुर कळवा आणि तुमच्या मस्तामस्ती मजामजीत आम्हाला ही सहभागी करुन घ्या.
01. तुमच्या घरात सिलिंग फॅन तर आहेच. तो घड्याळ्याचा दिशेने फिरतो की विरुध्द दिशेने? हे तुम्ही कसं शोधाल? सिलींग फॅन आणि टेबल फॅन एकाच दिशेने फिरतात की वेगवेगळ्या? का? दोघांच्या रचनेत मूलभूत फरक काय आहे? काढा शोधून. करा प्रयोग.
02. स्वयंपाक करताना तेल तापलं आहे की नाही, हे पाहण्यासाठी मोहरीच का घालतात? जिरं का घालत नाहीत? मला खात्री आहे याचं उत्तर घरातील ज्येष्ठ गुगलकाकू सांगू शकतील.
03. तुम्हाला घरातील इंटीरीयर पूर्णपणे बदलायचं आहे. अगदी वाट्टेल तस्‍सं बदलायचं आहे.. म्हणजे स्वयंपाक घरात वॉशिंग मशीन ठेवायला आणि मिक्सर बेडरुममधे ठेवायला पूर्ण परावानगी आहे.. पण हे सर्व फक्त कागदावरच! त्यासाठी घरातील सगळ्या वस्तूंची मापं काढा. लांबी, रुंदी आणि ऊंची. मग घराचा नकाशा. आणि आता या घरातल्या नकाशावर ठेवा तुमच्या वस्तू तुम्हाला हव्या तिथे. खोली मोठी करायची असेल तर कागदावरच्या भिंती सरकवायला किंवा पाडायला परवानगी आहे. हे तुमचे इनोव्हेटिव्‍ली रिनोव्हेटेड घर पाहायला आम्हाला आवडेल.
04. 13 सुंदर निरर्थक वाक्यांची एक मस्त निरर्थक गोष्ट तयार करा. म्हणजे वाक्यांना काडीमात्र अर्थ नको पण गोष्ट मात्र ‘मस्त निरर्थक’ असावी. करा सुरुवात.
05. प्राणी आणि पक्षी यांच्या तुम्हाला माहित नसलेल्या किमान 39 गोष्टी शोधा. शक्य असल्यास आम्हालाही कळवा. (उदा. मुंगीला दिसत नाही. डासाला सोंड असते. माशीला 2000 डोळे असतात.)
06. दिवसभरात तुम्ही किती वेगवेगळे आकार वापरता याची किमान ती दिवस नोंद ठेवा. (उदा. गोल, चौकोन, आयत, शंकू, पट्टी, गोल-आयत, लंबगोल-पट्टी इ.)
07. 26 नवीन उपमा शोधा. कृपया यासाठी ‘गुगुल परीवारातील’ कुणाची मदत घेऊ नका ते हॅंग होतील. अपना दिमाद लगाओ और हमे बताओ. (उदा. दहीभात म्हणजे हिमालय. निळा नाइट लॅम्प म्हणजे निळी पणती.इ)
08. सायकल चालवता येत नसेल तर ती शिका. सायकल येत असेल तर, गावातल्या किमान 13 अनोळखी रस्त्यांवरून फेरफटका मारा. नवीन रस्ते शोधा. गावाची, शहराची ओळख करून घ्या. सर्वांनी मिळून ‘सायकल ट्रिप’ काढा. आम्हालाही कळवा.
09. हिंगाची डबी उघडल्यावर येणार्‍या वासाचं नाव काय? जीरं हातावर भरडल्यावर येणार्‍या वासाचं नाव काय? ग्लुकोज बिस्किट आणि मोनॅको बिस्किट या दोघांचा वास वेगळा आहे? अशा वेगवेगळ्या 26 वासांची नवीन नावं तयार करा. (उदा. ताज्या गुळाचा गोडगिट्ट वास. गुळाच्या पाकाचा गुळमट वास.)
10. तुम्हाला किती रंगांची नावं माहित आहेत? आमच्या इयत्ता तिसरीतल्या मुलांनी 91 रंगांची यादी तयार केली. उदा. पांढर्‍या काचेचा रंग पाण्यासारखा असतो, म्हणजे पाणी कलर. शेजवान कलर. ओरिओ कलर. काळपट हिरवा, निळसर गुलाबी. इ. नवीन रंगांची किमान 39 नावे शोधाच.
11. तुम्ही सगळे खवय्ये आहातच. इडली सोबत मिळणारी लाल चटणी, हिरव्या मिरचीची डाळं घातलेली चटणी आणि गनपावडर चटणी चवीला वेगवेगळीच. म्हणजे कशी हो? वेगवेगळ्या चटण्या, पाणीपुरीचं पाणी, जिलबी, मसालेभात, बिर्याणी उफ्! अशा किमान 117 गोष्टी आपण चवीचवीने खात असतो, त्यापैकी फक्त 39 पदार्थ आणि त्यांच्या चवीचे नाव सांगा बरं. (उदा. दुधाळ कॉफी. लसणीची चरचरीत फोडणी. हिंगुट वास पुढे आल्याने चिवडा समसमीत झालाय)
12. आता इतक्या पदार्थांची उजळणी केल्यावर जीभ खवळणार! भूक कडाडणार. मग खूप खाल्‍लं तर पोट बिघडणार. भूक लागल्यावर आणि खाऊन खाऊन पोट बिघडल्यावर, तुम्ही तुमची अवस्था सांगण्यासाठी जर वेगवेगळे 39 शब्द वापरत असाल तर तुम्ही खरे खवय्ये! (उदा पोटात कळमळतंय. कावळे ओरडत आहेत. पोट घुसघुसतंय. इ) आणि हो, तुमच्याकडे 39 पेक्षा जास्त शब्द असतील तरच आम्हाला कळवा.
13. या सुटीत कणिक मळायला शिकाच म्हणजे ‘मळणे’ याचा खरा अर्थ तुम्हाला अनुभवता येईल. तीन ते चार दिवसांच्या अथक सरावानंतर कणिक व्यवस्थित मळता येईल पण तोपर्यंत ‘कपडे मळणार नाहीत’ याची काळजी घ्या.
14. घरामधील वेगवेगळ्या वस्तूंमधील अंतर मोजण्यासाठी वेगवगेळी 26 परिमाणं वापरा. त्याचा एक चार्ट तयार करा. (उदा अंतर मोजण्यासाठी, पट्टी, काठी, ओढणी, रुमाल, घरातल्या सगळ्यांची पावलं, चमचे अशा गोष्टींचा उपयोग करा.) हे काम घरातल्या सगळ्यांनी मिळून करायचं आहे.
15. तुम्हाला ‘म’ ची भाषा माहित आहे का? उदा. तुमम्हाला ममची भामषा मामहित आमहे काम? आता तुम्ही तुमची नवीन सांकेतिक भाषा तयार करा. आणि चक्क दिवसभर सगळ्यांशी याच भाषेत बोला पण त्यावेळी इतरांचा होणारा गोंधळ समजून घ्या.
16. सर्वांच्या घरात किमान 117 काटकोन असतातच. तुमच्या घरात किती आहेत? मोजा. तुम्हाला तुमच्या घरातच लपलेले 169 काटकोन सहजच मिळतील.
17. सकाळी, दुपारी आणि संध्याकाळी 13 मिनिटं खिडकीत उभे राहा. 13 मिनिटांपैकी 9 मिनिटं डोळे बंद ठेवा. ऐकू येणारे आवाज लक्षात ठेवा. 13 मिनिटात शक्यतो 27 आवाज ऐकू येतात. तुम्हाला किती ऐकू आले? ते लिहा. असं किमान तीन वेळा करा. नंतर खिडकीत जाण्याआधीच तुम्ही आवाजाचा वेध घेऊ शकाल.
18. आज दिवसभर बोलताना घरातल्या सर्वांनी ‘यमकोगिरी’ करायची आहे. काही बोलताना ‘यमक’ वापरायचं.. अर्थपूर्ण किंवा निरर्थक.. पण यमक हवेच! घरात होणारी दे धमाल अनुभवा. (उदा. आई मला पोळी, ती पण पुरणाची पोळी. पोळीवर तूप, खूप खूप)
19. आकाश कुठे संपतं आणि अंतरीक्ष कुठून सुरु होतं? हे शोधून काढा.
20. ससा का चालत नाही आणि झुरळ का मागे वळत नाही? हे शोधून काढा.
21. ‘दुपारी 12 वाजता सूर्य डोक्यावर येतो’ असं तुम्ही ऐकलं असेल. पण आपल्या काश्मिरमधे दुपारी 12 वाजता सूर्य डोक्यावर येतच नाही. तिथे सूर्य डोक्यावर कधी येत असेल की येतच नसेल? तुम्हाला काय वाटतं?
22. कणिक, रवा आणि मैदा हे गव्हापासूनच तयार करतात. तर या तिघांचे गुणधर्म एकच आहेत की वेगवेगळे? का? चला शोधा.
23. एक दिवस घरातला शिवणाचा डबा घेऊन ‘शिवाशिवी’ करा. बटण लावणे, हुक लावणे, शिवणे, टीप किंवा धावदोरा घालणे, टाका घालणे याचा अनुभव मोठ्या माणसांसोबत घ्या.
24. या सुटीत वेगवेगळ्या फळांच्या बिया जिथून मिळतील तिथून जमवा. साफ करुन ठेवा. त्याचे वर्गीकरण करा. पावसाळ्यात सहलीला जाल तेव्हा या बीया डोंगरावर, बागेत किंवा रस्त्याच्या बाजूला रुजवण्याचा प्रयत्न करा.
25. आपल्या परिसरात अंध, अपंग, कर्णबधिर, गतिमंद अशी काही खास मुले असतात. सुटीच्या दिवसातील काही दिवस त्यांच्यासाठी राखून ठेवा. त्यांच्याशी गप्पा मारा. त्यांना गोष्टीची पुस्तकं वाचून दाखवा. त्यांना बागेत फिरायला घेऊन जा. त्यांच्याशी खेळा. तुमच्या मदतीची नाही तर तुमच्या मैत्रीची त्यांना गरज आहे, हे लक्षात ठेवा. मला खात्री आहे त्यांच्या सहवासात तुम्हाला खूप नवीन गोष्टी कळतील.
26. ‘आई’ या शब्दासाठी किमान 39 भाषेतले शब्द शोधा. पाहून लिहा. यासाठी घरातल्यांची, शेजार्‍यांची तसेच गुगलबाबा, चॅटजिपीटी यांची मदत घ्या.
27. आता तुम्हाला वेगळ्या भाषेतले समानार्थी शब्द शोधण्याचा चांगला सराव झालाच आहे. आता तुम्ही तुमचे स्वत:चे नाव वेगवेगळ्या 13 भाषांत कसे लिहितात ते शोधा आणि पाहून लिहा. मग ते मित्र मैत्रिणिंना दाखवा.
28. प्रत्येक फळ कापण्याची पध्दत वेगळी असते आणि ती प्रयत्‍नपूर्वक शिकावी लागते. या सुटीत आंबा, कलींगड, पपनस, टरबूज, पपई, फणस, अननस अशी फळे वेगवेगळ्या पध्दतीने आवर्जून कापा आणि ‘कापण्यातली गोडी’ अनुभवा.
29. दूध गरम करणे, उकळणे, आटवणे, नासवणे, अती थंड करणे, विरजणे, पावडर करणे यांचे खूप फायदे आहेत ते कोणते? दूध वापरुन केलेल्या पदार्थाची एक रेसिपी सांगा पाहू.
30. हे वेगवेगळे 13 पदार्थ कशा-कशापासून तयार होतात : डोसा, इमरुती, केक, सोलकढी, उंधियो, सुतरफेणी, पेठा, बकलावा, संदेश, पास्ता, जॅम, बटरस्कॉच आईसक्रिम, मणगणे.
31. आईच्या आणि बाबांच्या मदतीने “आमच्या खास रेसीपी” असे तुमच्या कुटुंबाचे चमचमीत रेसिपी पुस्तक तयार करा. या पुस्तकातील पदार्थांचे फोटो, रेसीपी आणि पदार्थांची वर्णनं अशी लिहा की शेजार्‍यांच्या तोंडाला पाणी सुटलं पाहिजे. मग फोटो अपलोड करून त्याचे इ-बुक करा. ते सगळ्यांना सेंड करा. वाचणार्‍यांच्या जीभा खवळल्या पाहिजेत.
32. सेल्फी काढा पाच बोटांनी : एखाद्या दिवशी दुपारी जेवण झाल्यावर घरातल्या आरशासमोर खुर्ची घेऊन बसा. थोडावेळ निवांतपणे स्वत:ला पाहा. स्वत:कडे पाहा. मग आरशात पाहून स्वत:चेच मस्त चित्र काढा. चित्राखाली नाव न लिहिता ‘चित्रातील व्यक्ती’ तुमच्या घरातल्यांना, शेजारच्यांना किंवा तुमच्या मित्र मैत्रिणींना ओळखता येते का पाहा.
33. घराजवळील किराणामालाचे दुकान, औषधाचे दुकान, दवाखाना, डेअरी अशा कुठल्याही ठिकाणी दिवसांतून एक तास मदत करण्यासाठी जाता येईल. यासाठी घरातील मोठ्या माणसांच्या मदतीने प्रयत्न करा. खूप वेगळं पाहण्याचा आणि शिकण्याचा जाणीवपूर्वक अनुभव घ्याच.
34. आठवड्यातून एक दिवस किमान एक वेळ तरी आईसोबत स्वयंपाक घरात काम करायचेच आहे. मग होणार्‍या गमती आम्हाला कळवायच्या आहेत.
35. रोज घरासमोर वेगळे सुशोभन. सुशोभन करण्यासाठी टाकाऊ वस्तूंचाच वापर करा. सुशोभन करण्याच्या विविध पध्दती आहेत. घरासमोर एखाद्या फरशीवर किंवा मातीत कुठलेही एक चित्र काढा / आकृती काढा / ठिपक्यांची रांगोळी काढा व त्यात रंग न भरता त्यात टाकाऊ वस्तूंचा उपयोग करा. उदा. बांगड्यांच्या काचा, फळांच्या साली, रंगीत कागदांचे तुकडे, निर्माल्य, रानटी फुले, सुक्या फुलांचा चुरा, गवत, बीया, रंगीबेरंगी चिंध्या, शेंगांची टरफले, प्लास्टीकचे तुकडे, चहाचा चोथा इ. हे फोटो आम्हाला इ-मेलने पाठवा.
36. विज्ञानाचे सोपे प्रयोग समजावून सांगणारी अनेक पुस्तके आता बाजारात किंवा वाचनालयात उपलब्ध आहेत. ती मिळवा. किंवा नेटवर www.arvindguptatoys.com ही साइट पाहा. इथे विज्ञानाचे हजारो प्रयोग आहेत. हे सोपे प्रयोग स्वत:हून करा. त्यातील मजा अनुभवा.
37. ज्या दुकानात पंखा, इस्त्री, मिक्सर दुरुस्त करतात अशा दुकानात जा. दुकानदाराच्या परवानगीने दुकानात सुरू असणार्‍या कामाचे ‘शांतपणे’ निरीक्षण करा. मग दुकानदाराच्या सोयीच्या वेळात त्यांची परवानगी घेऊन त्यांना प्रश्न विचारून नवीन गोष्टी शिकून घ्या.
38. तुमच्या जवळच्या मित्रांना एका संध्याकाळी घरी बोलवा. कुणी काय करायचे याचे नियोजन करुन, सर्वांनी मिळून चटकदार ओली भेळ करा आणि तुमच्या पालकांना खिलवा. ही ‘खिलवा खिलवी’ मग सर्वच मित्रांच्या घरी करा.
39. गाजर, काकडी, मुळा, टॉमेटो, बीट किंवा कोबी यांची कोशींबीर करणं तुम्हाला सहज जमू शकतं. आठवड्यातून दोनदा अवश्य करा. घरातलेच काय शेजारी पण आनंदाने खातील.
खरं म्हणजे तुम्हाला रोज एक गोष्ट करता यावी, असा विचार करून मी तुम्हाला 52 गोष्टी सांगणार होतो. पण मी अचानक विचार बदलला. याची दोन कारणं आहेत. एक म्हणजे, या जरी 39 गोष्टी असल्या तरी त्या काही रोज फक्त एकच करायच्या गोष्टी नाहीत. यासाठी नक्कीच तुम्हाला जास्ती दिवस लागतील. आणि दुसरं म्हणजे सगळ्या गोष्टी मीच का सांगाव्यात? ‘तुम्ही सर्जनशील आहात’ यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे. तुम्ही आणखी भन्नाट गोष्टी शोधून काढा. नवनवीन गोष्टी करुन पाहा, शिका आणि एनजॉय करा… आणि हे सारं मला ही कळवा.
मी तुमच्या ‘सर्जनशील एनजॉयमेंट’ पत्रांची वाट पाहतोय.
……………………………………………………………………………..
– राजीव तांबे
– rajcopper@gmail.com
arvindguptatoys.com
ArvindGuptaToys Books Gallery
ArvindGuptaToys.com. Gallery of Books And Toys courtesy Arvind Gupta the Toy Maker. Have fun and learn through Toys and Books. Page by Samir Dhurde
डाॅ.स्वाती गानू टोकेकर
मुलांचं पूर्ण दिवसाचं गच्च वेळापत्रक पाहिलं की साडेचार तास शाळा,येण्याजाण्यासाठी अर्धा ते एक तास, ट्यूशन किंवा क्लासचे दोन तास असे किमान सात ते नऊ तास मुलं अभ्यास नामक गोष्टीसाठी मुलं गुंतलेली असतात. उरलेल्या वेळेत होमवर्क, असाईनमेन्ट, प्रोजेक्ट पूर्ण करतात.सेल्फ स्टडी करता वेळही नसतो आणि एनर्जीही नसते.इच्छा तर मुळीच नसते पण अभ्यास तर करावाच लागतो.परीक्षा जवळ आली की पालकांकडूनही प्रेशर यायला सुरुवात होते.मुलांमध्ये स्थिरता कमी असल्याने बैठक फार तर अर्ध्या तासाची असते.मुलं कंटाळतात म्हणून अभ्यास करण्याचे हे टेक्निक वापरून पहा.
●या टेक्निकला PORODOMO म्हणतात.
●Francesco Cirilo या व्यावसायिकाने 1980 च्या उत्तरार्धात हे टेक्निक वापरलं.तो टायमर म्हणून टोमॅटोच्या आकाराचे घड्याळ वापरायचा.इटालियन भाषेत टोमॅटोला Pomodoro म्हणतात. म्हणून या टेक्निकचं नाव Pomodoro पडलं.
राष्ट्रपती हे देशाचे प्रथम नागरिक असतात तर सामान्य व्यक्ती 27 वा नागरिक असतो बाकी 26 नागरिक कोण ? ते पहा
नागरिक (01) – राष्ट्रपती, ज्या आता द्रौपदी मुर्मू असतील.द्वितीय नागरिक (02) – उपराष्ट्रपती
तृतीय नागरिक (03)- पंतप्रधान, नरेंद्र मोदी हे या स्थानावर आहेत.
चौथे नागरिक (04)- (संबंधित राज्यांचे) राज्यपाल
पाचवे नागरिक (05) – देशाचे माजी राष्ट्रपती. ( सध्या या स्थानावर माजी राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील आहे. रामनाथ कोविंद निवृत्त झाल्यानंतर ते 5व्या क्रमांकाचे नागरिक बनतील.)
पाचवे नागरिक (A) (05A) – देशाचे उप पंतप्रधान
लंडनची एक शाळा त्यांच्या ३ ते ६ वर्षांच्या मुलांना फ्रेंच संस्कृतीचा परिचय करुन देण्याचे ठरवते. त्यासाठी उत्साही शिक्षिका इलान क्रोथर्स जोमाने कामाला लागते. फ्रेंच संस्कृतीच्या परिचयासाठी शाळेत एक आठवडा निश्चित केला जातो. साहित्याचा अभ्यास म्हणून जगप्रसिध्द सिंड्रेलाची गोष्ट नाट्यरुपात सादर केली जाते. फ्रेंच गणितासाठी साप-शिडी, दान आणि जोडून चित्र तयार करण्याचा उपयोग केला जातो. फ्रेंच चलन समजण्यासाठी दुकान जत्रा भरविण्यात येते. भूगोलात फ्रान्सचा नकाशा, तेथील भौगोलिक परिस्थिती, लोकांची राहणी व वेषभूषेचा अभ्यास केला जातो. इतिहासात नेपोलियनचा अभ्यास केला जातो तर हस्तकला म्हणून नेपोलियनच्या टोप्या बनविण्यात येतात. कला म्हणून मॉनेटच्या चित्रांचा अभ्यास आणि शेवटी पाककलेत फ्रेंच चॉकलेट तयार करण्यात येते. चाकोरीत शिक्षण घेतलेल्या तुम्हाआम्हाला हे कदाचित
